Vergi incelemesi, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak maksadıyla yapılan bir tür idari işlemdir. Vergi incelemesine ilişkin yasal düzenlemeler 213 Sayılı Vergi Usul Kanununda (VUK) düzenlenmiş olup vergi incelemeleri sadece Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru (Defterdarlar veya Vergi Dairesi Başkanları) veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. Uygulamada incelemelerin çok büyük bir kısmı Vergi Denetim Kurulu Başkanlığına bağlı olarak çalışan Vergi Müfettişleri tarafından yapılmaktadır.
Vergi incelemeleri, esas itibariyle yasal defter ve belgeler üzerinden yapılır. Vergi Usul Kanununa göre defter ve hesap tutmak, evrak ve vesikaları muhafaza ve ibraz etmek mecburiyetinde olan gerçek ve tüzel kişiler vergi incelemelerine tabidirler. İnceleme, neticesi alınmamış hesap dönemi de dahil olmak üzere, tarh zamanaşımı süresi sonuna kadar (5 yıl) her zaman yapılabilir. Evvelce inceleme yapılmış veya matrahın re’sen takdir edilmiş olması yeniden inceleme yapılmasına ve gerekirse tarhiyatın ikmaline mani değildir.
İnceleme görevi, müfettişlere iş emri görevlendirme yazısı ile verilir. İnceleme görevi yazılarında; nezdinde inceleme yapılacak kişilere ve konulara ilişkin bilgilere, incelemenin türüne, gerekçesine, dönemine ve süresine ilişkin hususlara yer verilir. Bu aşama bir nevi incelemeye hazırlık aşamasıdır. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, inceleme görevinin verilmesinden itibaren en geç on beş gün içinde incelemeye başlarlar. Bu süre içinde incelemeye başlanılamaması halinde durum gerekçeli bir yazı ile bağlı bulunulan birime bildirilir. İlgili birim, incelemeye başlanılamamasını haklı kılan bir mazeretin varlığı halinde en fazla beş gün ilave süre verebileceği gibi inceleme görevini başka bir inceleme elemanına da verebilir.
Vergi incelemesine, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar tarafından düzenlenecek “İncelemeye Başlama Bildirimi” ile başlanır. İncelemeye Başlama Bildiriminin bir örneği nezdinde inceleme yapılana, bir örneği vergi incelemesi yapmaya yetkili olanın bağlı bulunduğu inceleme ve denetim birimine, bir örneği ise mükellefin bağlı olduğu vergi dairesine gönderilir. İncelemeye başlama tarihi, incelemeye başlama bildiriminin düzenlendiği tarihtir.
Vergi incelemeleri esas itibarıyla dairede yapılır. Bu aşamada, inceleme yapmak üzere, inceleme dönemine ilişkin yasal defter ve belgeler ilgili mükelleften yazı ile istenir. Yazıda, ibraz edilecek defter ve belgeler ile on beş günden az olmamak üzere ibraz süresine, ibraz yerine ve ibraz edilmemesi halinde uygulanacak müeyyidelere yer verilir. Mükelleflerin kendilerine tanınan bu süre içinde yasal defter ve belgelerini (mücbir sebep hali hariç) incelemeye ibraz etmeleri zorunludur. Aksi halde yasal defter ve belgelerin ibraz edilmemesi dolayısıyla 213 Sayılı VUK’un 359. Maddesinde düzenlenmiş olan ve hapis cezası ile yargılanmayı gerektiren “Gizleme” fiili işlenmiş kabul edilecektir.
İnceleme esnasında, vergilendirme ile ilgili olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanak ile tespit edilmekte ve bu tutanaklara vergi inceleme tutanağı denilmektedir. Mükelleflerin tutanakta yer alan tespitler ile ilgili olarak itiraz ve açıklamalarda bulunmaları mümkündür. Bu tutanakların taslakları, mükelleflerin itiraz ve mülahazalarının tutanağa geçirilebilmesini sağlamak amacıyla, mükelleflerin talep etmesi durumunda iki gün önceden mükelleflerin bilgisine sunulur. Düzenlenen tutanakların birer nüshasının tutanakları imza edenlere verilmesi zorunludur.
Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, ilgilileri tutanakları imzalamaları için zorlayamazlar. İlgililer tutanakları imzalamaktan çekindikleri takdirde ilgili mükellefe ait yasal defter ve belgeler, nezdinde inceleme yapılandan rızasına bakılmaksızın alınır ve inceleme neticesinde tarh edilen vergiler ve kesilen cezalar kesinleşinceye kadar geri verilmez. İlgililer her zaman bu tutanakları imzalayarak defter ve belgeleri geri alabilirler. Suç delili olan defter ve belgeler mükellefin rızasına bakılmaksızın alıkonulur ve bu nedenle alıkonulan defter ve belgeler mükellefin bağlı bulunduğu vergi dairesine gönderilerek muhafazası sağlanır.
İncelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde ise en fazla altı ay içinde (katma değer vergisi iade incelemelerinde en fazla üç ay içinde) incelemelerin bitirilmesi esastır. Tamamlanan inceleme neticesinde, incelemeyi yapan tarafından, yapılan tespitlerin ve eleştirilen hususların açıklandığı ve tarhiyat ve ceza önerisinin yer aldığı vergi inceleme raporu tanzim edilir. Vergi inceleme raporları, vergi türü ve dönemi itibarıyla ayrı ayrı düzenlenir. Mükellef hakkında önerilen vergi ve ceza tutarları, herhangi bir tereddüde yer vermeyecek açıklıkta ve anlaşılır bir şekilde vergi inceleme raporlarının sonuç bölümünde gösterilir. Vergi Müfettişleri tarafından düzenlenen vergi inceleme raporları, ilgili rapor değerlendirme komisyonuna (veya duruma göre merkezi rapor değerlendirme komisyonuna) gönderilir.
Vergi incelemesi esnasında, vergi kanunlarında düzenlenmiş olan ve hapis cezası ile yargılanmayı gerektiren fiillerin işlendiğinin tespit edilmesi halinde, bu fillerin nasıl işlendiğini açıklayan vergi tekniği raporu ile bu fiillerin işlendiğini ilgili cumhuriyet başsavcılıklarına bildirmek maksadıyla tanzim edilen vergi suçu raporu düzenlenmektedir. Zira, yaptıkları inceleme sırasında 359 uncu maddede yazılı suçların işlendiğini tespit eden Vergi Müfettişleri ve Vergi Müfettiş Yardımcılarının, bunu, ilgili rapor değerlendirme komisyonunun mütalaasıyla doğrudan doğruya Cumhuriyet başsavcılığına bildirmeleri mecburidir.
İlgili rapor değerlendirme komisyonu tarafından işleme konulması uygun bulunan vergi inceleme raporları mükellefin bağlı olduğu vergi dairesine gönderilir. Bu aşamada vergi incelemesi tamamlanmış olup mükellefe ait yasal defter ve belgeler (suç delili olmamak şartıyla) mükellefe iade edilir. Vergi dairesinin vergi inceleme raporlarında gösterilen tarhiyat ve ceza önerilerini yerine getirmesi zorunludur. Vergi dairelerinin, vergi tarhiyatı ve ceza önerilerini yerine getirmek üzere, vergi inceleme raporlarında gösterilen tutarları dikkate alarak vergi/ceza ihbarnamesi düzenleyerek bunları ilgili mükelleflere tebliğ etmeleri gerekmektedir. Bu aşamadan sonra yapılacak işlemler ilgili mükellefin tercihlerine göre değişiklik arz edecektir. Bu da başka bir yazının konusunu oluşturmaktadır.